Τους τελευταίους μήνες βασανίζω το μυαλό μου για το τί θα κάνω σχετικά με την παραμονή εμένα και της οικογένειάς μου στη χώρα.
Η "κοινή λογική", δεδομένης της μεσοπρόθεσμης αρνητικής προοπτικής για τη χώρα, προτάσσει την μετανάστευση σε κάποιον προορισμό, όπου θα μας δοθεί η δυνατότητα διαβίωσης με θετική προοπτική.
Το ένστικτό μου, το οποίο είναι κάτι το μη-ντετερμινιστικό σε αντίθεση με την λογική, μου λέει να μείνω εδώ. Ακούγεται περίεργο, αλλά μετά από αρκετή σκέψη βρήκα αρκετά (υποκειμενικά ενδεχομένως) ορθολογικά επιχειρήματα ώστε, μετέπειτα να το αποδεχθώ και να το υποστηρίξω.
Καταστράφηκε η αγορά.
Μύθος. Καταστράφηκε μέρος της αγοράς που είτε λειτουργούσε χωρίς σαφές πλάνο και οργάνωση, είτε είχε να κάνει με μη-ανταγωνιστικές υπηρεσίες και προϊόντα. Κυριότερο πρόβλημα έχουν όσοι είχαν συναλλαγές με το δημόσιο. Η εμπειρία μου στα δύο και πλέον χρόνια της κρίσης είναι ότι επιχειρήσεις που είχαν κάνει χρηστή διαχείριση και είχαν επανεπενδύσει στο προϊόν τους, την υπεραξία που είχαν δημιουργήσει κατά τις περιόδους των παχιών αγελάδων, ανταποκρίνονται στις υποχρεώσεις τους. Ήδη από τις αρχές του 2012, έχουν μπει σε τροχιά επενδύσεων και ανάπτυξης δραστηριοτήτων τόσο στο εσωτερικό αλλά και στο εξωτερικό. Κατά συνέπεια, αγορά υπάρχει και ευκαιρίες υπάρχουν. Είναι σαφώς περιορισμένη και πιο δύσκολη. Αυτό δεν θα ισχύει όμως για πάντα.
Εξαφανίστηκαν τα χρήματα.
Μύθος. Εξαφανίστηκε (καλώς κατ'εμέ) η δυνατότητα εύκολης πρόσβασης σε δανειοδότηση χωρίς υψηλή πιστοληπτική ικανότητα. Το κακό είναι ότι εξαφανίστηκε και η πρόσβαση σε σοβαρούς επιχειρηματίες που ξαφνικά είδαν τα τραπεζικά τους πλαφόν να πέφτουν στο 1/4 ή 1/5 με επιτόκια που μας γυρίζουν σε εποχές προ ευρώ. Αναμενόμενη και επώδυνη διόρθωση, πλήν όμως διόρθωση. Μετά από μια μεταβατική περίοδο, το σύστημα θα επανέλθει.
Από την άλλη πλευρά, υπάρχει η υπεραξία η οποία δημιουργήθηκε όλα αυτά τα χρόνια και κανείς δεν μιλάει για αυτήν. Κάποιοι απλοϊκά την εξαντλούν στα Καγιέν και τις βίλες. Διαφωνώ. Υπάρχει τρομερός πλούτος που αυτή τη στιγμή είναι σε αδράνεια γιατί δεν έχει επέλθει γενικότερη σταθερότητα. Από ότι παρακολουθώ, από το δεύτερο τρίμηνο του 2012, υπάρχει σταθερή (αν και μικρή για την ώρα) αποδέσμευση αυτή της υπεραξίας προς αναπτυξιακές δραστηριότητες για τις επιχειρήσεις. Είμαι αρκετά αισιόδοξος, ότι μόλις επέλθει σταθερότητα, αυτός ο ρυθμός αποδέσμευσης θα αυξηθεί.
Άμεσα συζευγμένες με τις εγχώριες, είναι και οι επενδύσεις από το εξωτερικό. Οι ξένοι διαχειριστές κεφαλαίων αναγνωρίζουν ότι υπάρχει πληθώρα ευκαιριών για επενδύσεις. Περιμένουν και αυτοί να επέλθει (όπως προανέφερα) σταθερότητα και διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις σε θέματα γραφειοκρατίας, φορολογικού και αδειοδοτήσεων. Είναι λανθασμένη η εντύπωση που θέλει ανταγωνιστική μια οικονομία με μισθούς πείνας. Η ανταγωνιστικότητα πρωτίστως έρχεται από τη φιλικότητα προς τον επιχειρηματία-επενδυτή και την απλότητα των διαδικασιών που έχουν να κάνουν με το interaction με το κράτος.
Επιχειρηματικό περιβάλλον.
Εδώ δεν μπορούν να γίνουν χειρότερα τα πράγματα. Μόνο καλύτερα. Τα πρώτα δείγματα τα βλέπουμε ήδη από τις προηγούμενες κυβερνήσεις. Είδαμε την ίδρυση επιχειρήσεων με ένα βήμα, την υποχρεωτική υποβολή όλων των δηλώσεων στις εφορίες μέσω internet, τα βήματα για απλούστευση όλων των διαδικασιών και την δεδηλωμένη πρόθεση για κατάργηση αναχρονιστικών και αντιεπιχειρηματικών διατάξεων. Αν προχωρήσουν (και πάλι εκτιμώ ότι δεν γίνεται διαφορετικά) οι μεταρρυθμίσεις, το περιβάλλον θα αλλάξει άρδην και η καθημερινότητα του επιχειρηματία θα βελτιωθεί. Συνεπώς, θα τονωθεί η επιχειρηματικότητα.
Είναι καλά στο εξωτερικό;
Μεγάλος μύθος. Η απάντηση δεν είναι απλή. Αν είσαι αριστούχος του ΕΜΠ με PhD από το Stanford σε Data Mining, μάλλον ναι. Θα είσαι περιζήτητο (και παχυλά αμοιβόμενο) στέλεχος σε μια ψηφιακή οικονομία που διψά για στελέχη με state of the art εξειδίκευση. Αν τώρα τελείωσες μια σχολή χαμηλής εξειδίκευσης με μέτριους βαθμούς, μάλλον τα νέα δεν είναι καλά. Θα βρεθείς στην καλύτερη σε κάποια μεγάλη εταιρία, σε χαμηλό πόστο και τα λεφτά που θα μαζεύεις θα σε φτάνουν για τα βασικά. Οι τιμές, των σπιτιών ειδικά, είναι εξωφρενικές σε Μ. Βρετανία και ΗΠΑ. Πόσοι είναι άραγε, αυτοί που πραγματικά θα δούν τόσο μεγάλη διαφορά στην αγοραστική τους δύναμη; Κατά την ταπεινή μου εκτίμηση, όχι παραπάνω από το 10%. Το υπόλοιπο 90% θα κυμαίνεται μεταξύ χειρότερης ή παρόμοιας κατάστασης. Έννοιες, όπως υποστήριξη από την οικογένεια (φαγητό, στέγαση, φύλαξη παιδιών κτλ), δύο αυτοκίνητα, διακοπές 30 ημέρων κτλ απλά τα ξεχνάμε.
Περιττό να πω, ότι πλην ελάχιστων εξαιρέσεων, η αντιμετώπιση για τους Έλληνες είναι αρνητική. Ακόμα και γνωστοί μου επιστήμονες με σημαντικό background, δέχονται ρατσιστικά σχόλια από συναδέλφους και δεν έχουν κατ'ουσίαν αντίστοιχες ευκαιρίες. Αυτό δεν ισχύει μόνο στις ΗΠΑ και στον Καναδά, αλλά για να βρεθεί κάποιος εκεί είναι μια πολύ δύσκολη ιστορία, αφού πρακτικά πρέπει ήδη να έχει βρει από εδώ δουλειά. Το χειρότερο είναι ότι οι Αμερικάνοι αυξάνουν σημαντικά τα fees για να φέρει μια εταιρία έναν εργαζόμενο από το εξωτερικό, για να τονώσουν την εγχώρια απασχόληση.
Υπάρχουν ευκαιρίες;
Συμφωνώ εν μέρει με το στερεότυπο ότι η κρίση γεννά ευκαιρίες. Γεννά για αυτούς που θα βάλουν το μυαλό τους να σκεφτεί με μεγαλύτερη ευρύτητα και έχουν τη δυνατότητα και ίσως το χάρισμα να προσαρμόζονται σε καταστάσεις που αλλάζουν με μεγάλη ταχύτητα. Στην France Telecom οι 55ρηδες που παλαιότερα πέρναγαν καλώδια και ασχολούνταν με τα ΚΑΦΑΟ της γειτονιάς, βρέθηκαν να απαντάνε ερωτήσεις στο support call center. Όχι μόνο δεν μπόρεσαν να ανταποκριθούν και να προσαρμοστοούν αλλά κατέρρευσαν.
Από την άλλη πλευρά, στην Ελλάδα έχουμε αρκετά συγκριτικά πλεονεκτήματα και χρονικά η κρίση ήρθε σε μια εποχή που έχουμε εξαιρετικά βελτιωμένες υποδομές σε σχέση με πριν 20-30 χρόνια. Με απλά λόγια, έχουμε αεροδρόμια, αξιοπρεπές οδικό δίκτυο και τηλεπικοινωνίες. Συνεπώς, καταργούμε τα γεωγραφικά εμπόδια. Επιπρόσθετα, ταλέντο και μόρφωση υπάρχει. Τα τελευταία 30 χρόνια έγινε συστηματική επένδυση από τις προηγούμενες γενιές στη μόρφωση των νεώτερων. Επιπρόσθετα, έχουμε παράδοση στην ναυτιλία και τον τουρισμό αλλά και μια μοναδικά εύφορη γη στην οποία ευδοκιμεί πλειάδα εξαιρετικής ποιότητας προϊόντων.
Οι ευκαιρίες έχουν να κάνουν με την έξυπνη εκμετάλλευση των συγκριτικών μας πλεονεκτημάτων. Δυστυχώς, δεν είναι εύκολο να αποκτήσουμε αύριο το πρωί αυτοκινητοβιομηχανία και βιομηχανία ημιαγωγών. Μπορούμε όμως να επαναπροσεγγίσουμε τη σχέση μας με τη γη (βιολογικές καλλιέργειες), τον ξένο επισκέπτη (εξειδικευμένος τουρισμός), το διεθνές εμπόριο (αξιοποίηση σιδηροδρομικού δικτύου και κίνητρα για δημιουργία μεγάλων κέντρων logistics) αλλά και να δώσουμε ώθηση σε κλάδους όπως πχ αυτών του λογισμικού για εξειδικευμένες εφαρμογές, της τεχνολογίας τροφίμων, της βιοτεχνολογίας και της τεχνολογίας υλικών.
Τί λείπουν; Η πολιτική βούληση για έμπρακτη (και όχι τύποις) υποστήριξη στην οργάνωση και τον προγραμματισμό των δράσεων, η αλληλεγγύη και η καλή ψυχολογία. Επιπρόσθετα, πρέπει επιτέλους να απενοχοποιηθεί η επιχειρηματική αποτυχία που εμφανίζει στη χώρα μας το μοναδικό φαινόμενο στον κόσμο, αυτό του κοινωνικού στιγματισμού.
Εν κατακλείδι, βλέπω καθημερινά, παραδείγματα ανθρώπων που δεν το βάζουν κάτω και με κόπο τα καταφέρνουν να προσεγγίζουν (και κάποιοι να φτάνουν) την αριστεία. Ο αντικειμενικός στόχος μας δεν πρέπει να είναι η επιβίωση αλλά η
αριστεία. Δεν είναι εύκολο, αλλά αξίζει τον κόπο.